- 0
- ۲۲ اسفند ۱۴۰۰
چهارشنبه‌سوری به سبک ایرانی
در همه دنیا به مناسبت‌های مختلف جشن‌های و مراسم‌هایی برگزار می‌شود و این جشن و مراسم‌ها هر یک آداب‌ورسوم منحصر به خودش را دارد. در ایران نیز از روزگار باستان تاکنون مناسبت‌های ملی و مذهبی مختلفی را گرامی می‌دارند و برای گرامیداشت این مناسبت‌ها، آيین و آداب‌و رسومی وجود دارد. یکی از این مناسبت‌ها که قدمتی دیرینه دارد و هم از بعد ملی و هم از بعد مذهبی مستنداتی دارد، جشن چهارشنبه‌سوری است. این جشن در شب چهارشنبه آخر سال شمسی با یک سری آداب‌ورسوم خاصی برگزار می‌شود. ما در این مقاله از مجله عالیس پیشینه و تاریخچه جشن چهارشنبه‌سوری، چرایی برگزاری این جشن، آداب و رسوم آن در نواحی مختلف ایران و مواردی از این قبیل خواهیم پرداخت. اگر می‌خواهید امسال با علم و اطلاع بیشتری این جشن ایرانی را برگزار کنید، با ما همراه باشید.
چهارشنبه‌سوری در گذشته و حال
همان‌طور که گفته شد جشن چهارشنبه‌سوری از جشن‌های ایرانی است که قدمت دیرینه و خاستگاه آن ملی و مذهبی است. هرچند امروزه این جشن با افزوده شدن برخی کارها مانند استفاده از مواد محترقه و منفجره توسط برخی، این جشن کمی وجهه خطرناک به خود گرفته است و هرسال باید نگران تلفات چهارشنبه‌سوری بود، اما هنوز در مناطق مختلف ایران و محلات این مناطق جشن چهارشنبه‌سوری با آیین و رسوم اصیل خود برگزار می‌شود.
از جهت ملی نیز در آیین زرتشت چهارشنبه‌سوری برخاسته از سه باور است:
- بازگشت فروهرها یا ارواح در آخرین چهارشنبه سال
- فراخوان برای بیدارشدن ایزد رفیث
- توبه سیاوش
در تاریخچه چهارشنبه‌سوری، اولین کتابی که از این جشن ایرانی صحبت کرده است، کتاب تاریخ بخارا به قلم ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ – ۳۵۸ هجری قمری) است. در جایی از این کتاب تاریخ آمده است: «… و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود، بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون «شب سوری» چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای در گرفت و دیگرباره جمله سرای بسوخت.»
کتاب دیگری که اشاره‌ای به چهارشنبه‌سوری کرده است؛ شاهنامه فردوسی است. در شاهنامه فردوسی گفته شده است که از آن‌جا که سیاوش در روز بهرام‌شید یا سه‌شنبه آخر سال، برای اثبات بی‌گناهی خود از آتش به‌سلامتی می‌گذرد، غروب این روز را به یاد پاکی و بی‌گناهی سیاوش با پریدن از روی آتش جشن می‌گیرند.
از جهت مذهبی نیز برخی بر این باورند که مختار ثقفی هنگامی که می‌خواست به خون‌خواهی امام حسین برخیزد، علامت قیام خود و همراهی یارانش با قیام را آتش روشن‌کردن بر پشت‌بام‌ها در روز چهارشنبه آخر صفر گذاشته بود که گویا مصادف با آخرین چهارشنبه سال شمسی بوده است. البته از آن جا که عمده یاران مختار ثقفی ایرانیان بودن، این احتمال هست که ایرانیان در انتخاب این روز تعمدی داشته‌اند.
یکی از کارهایی که قبل از عید نوروز انجام می‌دهند، خانه تکانی است که در مقاله خانه‌تکانی عید را از کجا شروع کنیم، درباره این موضوع کامل صحبت کردیم.
آيین و رسوم چهارشنبه‌سوری در ایران
چهارشنبه‌سوری مشتق از دو کلمه است که قسمت اول یعنی چهارشنبه اشاره به یکی از روزهای هفته دارد و قسمت دوم یعنی سوری از سور می‌آید که هم به معنای جشن است و هم به معنای سرخ است. هرچند امروزه ورود مواد منفجره و آتش‌زا به آیین چهارشنبه‌سوری باعث استحاله شدن این جشن باستانی شده است، اما هنوز هم برخی در محله‌های قدیمی و مناطق مختلف ایران هرساله این جشن را طبق آیین و رسوم گذشتگان برگزار می‌کنند. هنوز هم برخی هیزم جمع می‌کنند و با آتش‌زدن و پریدن از روی آتش این شعر را می‌خوانند که زردی من از تو، سوری (سرخی) تو از من.
برخی از مراسم‌هایی که در جشن چهارشنبه‌سوری اجرا می‌شود، عبارت‌اند از:
- هیزم جمع‌کردن و آتش روشن‌کردن
- کوزه شکنی
- قاشق‌زنی
- فال‌گوش ایستادن و گره‌گشایی
- شال اندازی
- رقص با آتش
- خوردن آجیل مشکل‌گشا
هیزم جمع‌کردن و آتش روشن‌کردن
اصلی‌ترین رسم جشن چهارشنبه‌سوری، جمع‌کردن هیزم و روشن‌کردن آتش است که بر اساس آیین زرتشتی این هیزم‌ها را به‌عنوان نماد گفتار نیک، پندار نیک، کردار نیک در سه دسته تهیه می‌کردند. هیزم‌ها را در غروب روز سه‌شنبه آتش می‌زدند و از روی آتش می‌پریدند و از آن جا که معتقد بودند این آتش رنج و بیماری‌ها را پاک می‌کند، می‌خواندند که زدی من از تو سوری (سرخی) تو از من.
آتش را یا با آب سرد خاموش می‌کردند یا می‌گذاشتند خودش خاموش شود و بعد خاکسترش را به دختر خانه می‌داند که ببرد جایی دور بریزد؛ وقتی که دختر بازمی‌گشت، در را می‌زد و از پشت در می‌پرسیدند: کیست؟
پاسخ می‌داد: منم؛
می‌پرسیدند: از کجا می‌آیی؟
پاسخ می‌داد: عروسی؛
می‌پرسیدند: چه آورده‌ای؟
پاسخ می‌داد: سلامتی.
رقص با آتش
وقتی آن سه دسته هیزم را آتش می‌زدند تا از رویش بپرند، همین‌طور که نوبتی از روی آتش می‌پریدند، بقیه نیز دور آتش حلقه می‌زدند و دست در دست یکدیگر می‌دادند و می‌رقصیدند که این رقص نیز نوعی آیین باستانی بود.
کوزه شکستن
کوزه را پس از مراسم پریدن از روی آتش، از بالای بام می‌انداختند و می‌شکستند. با کوزه شکستن، می‌خواستند بدشانسی را از خود دور کنند. در تهران قدیم، بالای نقاره‌خانه می‌رفتند و کوزه را می‌شکستند، اما کسانی که نمی‌توانستند، از بالای بام خانه خود می‌شکستند.
قاشق‌زنی
دختران و پسران جوان با انداخت یک چادر یا ملحفه روی سر خود، قاشقی را پشت یک کاسه یا قابلمه می‌زدند و به در خانه همسایگان می‌رفتند. همسایگان هم که صدای قاشق‌زنی را می‌شنید، کاسه آن‌ها را از پول و تنقلات پر می‌کردند. دختران نیز به امید گشایش بخت خود این کار را می‌کردند.
فال‌گوش ایستادن
در قدیم رسم بود که در شب چهارشنبه‌سوری در پشت دیوار یا در خانه دوستان و همسایگان می‌ایستادند و گوش می‌کردند که اهالی آن خانه چه می‌گویند. اولین جمله‌ای را که می‌شنیدند، به‌عنوان جواب سؤال و نیت خود تعبیر می‌کردند.
شال اندازی
در شب چهارشنبه‌سوری کودکان و نوجوانان در قدیم شال یا دستمال بلندی را از پشت‌بام یا دودکش خانه دوستان، اقوام و همسایگان آویزان می‌کردند و صاحبان خانه‌ها پول یا خلعتی یا تنقلاتی را به شال گره می‌زدند و صاحبان شال آن هدیه را بالا می‌کشیدند و به سراغ خانه بعدی می‌رفتند.
خوردن آجیل مشکل‌گشا
در پایان همه مراسم‌های جشن چهارشنبه‌سوری، اقوام و دوستان به خانه یکدیگر می‌رفتند، دور هم جمع می‌شدند و دانه‌های نباتی مثل: بادام، پسته، فندق، نخود، تخم هندوانه، تخم خربزه، تخم کدو، گندم و شاهدانه را که جز آخرین ذخایر زمستان بود، با نمک متبرک می‌کردند و روی آتش تفت می‌دادند و می‌خوردند. گذشتگان باور داشتند که هرکس از این مخلوط دانه‌ها می‌خورد، از حسادت، کینه و نفرت دور می‌ماند و مهربان می‌شد. اصطلاحات نان و نمک خوردن، نمک‌نشناس بودن، نمک‌گیر شدن و … از این اعتقادات نشأت می‌گیرد.
ما ایرانیان باورها و اعتقادات منحصربه‌فردی برای هر یک از مناسبت‌ها، حتی خوردنی‌های آن‌ها داریم. یکی از این اعتقادات این است که با خوردن رشته پلو در شب عید، سررشته امور در طی سال جدید در دستمان خواهد بود. برای آشنایی با روش طبخ رشته پلو شب عید می‌توانید مقاله طرز تهیه رشته پلو را مطالعه کنید. از دیگر کارهایی که در شب عید انجام می‌دهند، تهیه نوشیدنی مجلسی مخصوص عید نوروز است که در مهمانیها معمولا سرو می‌کنند.
کلام آخر
چهارشنبه‌سوری یکی از آیین‌های دیرینه ایرانیان است که ریشه‌ای ملی و مذهبی دارد. ما در این مقاله به این جشن باستانی ایرانیان پرداختیم و درمورد فلسفه، تاریخچه و آداب و رسوم با شما سخن گفتیم. امیدواریم که اطلاعات مفیدی از این مقاله به دست آورده باشید.
سؤالات متداول:
سه باور در آیین زرتشتی در مورد چهارشنبه‌سوری را ذکر کنید؟
بازگشت فروهرها یا ارواح در آخرین چهارشنبه سال، فراخوان برای بیدارشدن ایزد رفیث و توبه سیاوش، سه باور در آیین زرتشتی در مورد چهارشنبه‌سوری است.
ریشه مذهبی جشن چهارشنبه‌سوری در کجا است؟
برخی بر این باورند که مختار ثقفی هنگامی که می‌خواست به خون‌خواهی امام حسین برخیزد، علامت قیام خود و همراهی یارانش با قیام را آتش روشن‌کردن بر پشت‌بام‌ها در روز چهارشنبه آخر صفر گذاشته بود که گویا مصادف با آخرین چهارشنبه سال شمسی بوده است.
گذشتگان در مورد آجیل مشکل‌گشای چهارشنبه‌سوری چه باوری داشتند؟
گذشتگان باور داشتند که هرکس از این مخلوط دانه‌ها می‌خورد، از حسادت، کینه و نفرت دور می‌ماند و مهربان می‌شد.
